10 ژوئن مصادف با 20 خرداد ماه روز جهانی صنایع دستی بود.
این روز که با هدف حفظ و تقویت صنایع دستی بر جای مانده از تاریخ و فرهنگ پیشینیان شکل گرفته قصد دارد مشوق صنعتگرانی باشد که آمیزه ای از عشق و هنر را به کالبد عصر تکنولوژی هدیه می دهند.
ایران ما هم که در تاریخ و هنر قدمتی دیرپای دارد از این قاعده مستثنی نبوده و هر ساله در شهرهای مختلف، با اجرای برنامه ها و مراسم مرتبط، این روز جهانی را گرامی می دارد.
حدود ۳۷۵ رشته صنایع دستی در کشور ما فعال است که براساس مواد اولیه موجود و نیازهای مردم آن منطقه طراحی شده و از گذشتگان به یادگار مانده است.
سهم جزیره قشم در جنوبی ترین جغرافیای کشور از این آمار، ۲۵ رشته است که در حال حاضر ۱۲ تای آن به صورت گسترده کمک حال چرخ اقتصاد خانواده های قشمی در ۲۳ روستای جزیره می باشد.
یکی از پررنگ ترین این رشته ها هنر حصیربافیست.
جنوب ایران، گره خورده با نام نخل و نخلستان است و مردمان سختکوش این خطه توانسته اند برگ های زبر و چوب های سخت این گیاه پرخاصیت را به فرمان خود درآورده و با دست سازه های زیبا، زندگی دوباره ای در جسم بی جان برگ های جدا مانده از درخت جاری سازند.
بادیل ها(سفره حصیری)، سُب ها(دَمکنی)، کَن تَلی ها(جای نان)، سبدها و البته موچک کوچک زیبای قشمی..
افزون بر اینها باید از تولیداتی که منطبق با سلیقه روز، توسط بانوان باذوق جزیره طراحی و ساخته می شوند، نیز نام برد. کیف هایی زیبا و شکیل که از تلفیق چرم و حصیر ساخته می شوند و کاسه های رنگین حصیری که سفره آرای هفت سین باستانی هستند.
صغری تیزپر نام مدیرعامل شرکت صنایع گُلپَنگ قشم است که در هیچ جشنواره یا نمایشگاه صنایع دستی نبوده که او را ندیده باشم.
دیدار مجدد این بانوی هنرمند در جلسه تقدیر از برندگان مسابقه “خلاقیت در طراحی صنایع دستی نوروزی قشم” و حضورش در نمایشگاه “گذر صنایع دستی سیتی سنتر قشم” به مناسبت روز جهانی صنایع دستی، سبب ساز تهیه و تنظیم این مصاحبه شد.
وقتی از او دعوت کردم که برای مصاحبه در خصوص موفقیت هایش به دفتر خبرگزاری ساحل قشم بیاید، همانند همه بانوان محجوب قشمی، با نگاهی مهربان و لبانی خندان موافقت کرد و وقتی آمد، برایم هدیه ای زیبا به همراه آورد که بر سخاوت و دریادلی جنوبی ها مُهر تاییدی زده باشد.
یک موچک زیبای قشمی، آفریده شده با انگشتان هنرمند بانوی مهربان و کارآفرین روستای طولای قشم!
تیزپر امسال موفق شد در مسابقه “خلاقیت در طراحی صنایع دستی نوروزی قشم” با طراحی کیف های حصیری زیبا در تلفیق با پارچه های چرمی، عنوان سوم را از آن خود کند، اما افتخارات این بانوی فعال و کارآفرین قشمی بسیار فراتر از مرزهای جزیره است.
وی سال ۱۳۹۵ بانوی برتر استان هرمزگان در حوزه صنایع دستی شد و سال ۱۳۹۷ توانست شرکت تعاونی خود را به عنوان تعاونی برتر استان هرمزگان معرفی کند.
و اما ارزنده ترین اقدام این بانوی هنرمند، ثبت مُهر اصالت برای محصولی به نام موچک بود که با تلاش های پیگیرش در سال ۱۳۹۶ محقق شد.
شرکت تعاونی گُلپَنگ قشم واقع در روستای طولا به مدیریت این بانوی برتر استان، تا کنون توانسته برای ۳۰ بانوی هنرمند اهل روستای طولا کارآفرینی مستقیم داشته باشد و برای ۱۶ نیرو به صورت غیرمستقیم، درآمدزایی نماید.
در ادامه همراه ما باشید در مصاحبه با این بانوی هنرمند قشمی:
ساحل قشم: لطفا برای خوانندگان ما از خودتان، شیوه آشنایی تان با حصیربافی و نخستین اثر هنری که با دستان خودتان بافتید، بگویید.
– از کودکی با هنر حصیربافی آشنا بودم چون مادرم در این رشته بسیار حرفه ای بود و دست سازه هایش همیشه مورد پسند مسافران و اهالی روستا بود.
من متولد ۱۳۵۷ هستم. در دوره کودکی و نوجوانی ما کلاس آموزشی نبود و مادرها و مادربزرگ ها هنرهای خود را به دختران آموزش می دادند. مادرم حصیربافی و جِلبیل بافی را به دختران فامیل و همسایگان آموزش می داد و من هم با حضور در کنار مادر، این هنرها را آموختم. حصیربافی رشته مورد علاقه ام بود.
۱۵ ساله بودم که نخستین کارم را بافتم، یک دَمکنی کوچک بود که مادرم برای تشویق بیشتر من، سال های طولانی از آن در آشپزخانه اش استفاده کرد.
ساحل قشم: کی و چگونه به فکر تاسیس یک تعاونی صنایع دستی افتادید؟
– راستش در سال هایی که من نوجوان بودم اینقدر گردشگر و مسافر به جزیره نمی آمد و مراکز مشخصی برای فروش صنایع دستی نبود. من به همراه مادرم به اسکله مسافری شهید ذاکری می رفتیم و همان جا ساخته های دست خود را می فروختیم.
در سال ۱۳۸۶ بود که خیلی اتفاقی با رییس اداره تعاون آن سال ها که آقای دهقان بودند، برخورد کردیم. او در راهروی اسکله ما را در حال دستفروشی دید. ایستاد و از ما در مورد کارمان پرس و جو کرد. بعد در مورد تاسیس تعاونی و مزایای آن توضیح داد و قرار شد من را برای تاسیس یک تعاونی راهنمایی کند..
من هم با تعدادی از اعضای خانواده و دوستانی که در زمینه صنایع دستی فعالیت می کردند که حدود هفت بانو بودند، تعاونی گُلپَنگ قشم را راه اندازی کردیم.
در سال ۱۳۹۱ بود که با حمایت های سازمان منطقه آزاد قشم، توانستیم تعداد اعضای فعال را افزایش دهیم. به همراه اعضای اولیه این تعاونی، به تدریج به بانوان علاقمند روستا آموزش دادیم و توانستیم برای ۳۰ تَن مستقیم و برای ۱۶ نیرو هم به صورت غیر مستقیم اشتغالزایی کنیم. حصیر بافی و دوخت لباس سنتی(شلوار بندری، برقع، جیلبیل و …) از عمده فعالیت های ماست.
ساحل قشم: می دانم که اغلب بانوان جنوبی کم و بیش با هنر حصیربافی آشنایی دارند اما برای اطلاعات بیشترخوانندگان ساحل قشم از نحوه تهیه مواد اولیه و شیوه بافت برگ های نخل بگویید.
– برگ های تازه وسط نخل که در زبان ما مُرو نام دارد، ماده اولیه حصیربافیست. این برگ های تازه جوانه زده هنوز سفید، نرم و لطیف هستند. اگر بخواهیم حصیرهایی رنگین ببافیم هم همین برگ ها را می جوشانیم و با استفاده از رنگ های مختلف سبز، آبی، قرمز یا نارنجی رنگ می کنیم.
این برگ ها را از شهر میناب به صورت کیسه ای و عمده می خریم. در قشم هم فصل پاییز که درخت نخل دیگر باری ندارد با همکاری نیروهای فضای سبز سازمان منطقه آزاد قشم این برگ های تازه درآمده را تهیه می کنیم.
ماده اولیه دیگر کار حصیربافی البته برای بافت جا میوه ای ها، گیاهی به نام کاش است که در میناب به وفور یافت می شود. این گیاه را به عنوان مغز کار برای ساخت جامیوه ای ها به کار می بریم و بعد برگ های نخل را به دور آن می پیچیم.
برای بافت کیف یا سفره حصیری هم برگ ها را با دست می بافیم و بعد به هم متصل می کنیم.
ساحل قشم: برایمان از نحوه ساخت موچک و کاربردش بگویید. به نظر کار سختی می آید!
-موچک با پَنگ(ساقه های جوبی که میوه خرما به آن ها متصل است) ساخته می شود. در مهرماه که خرماها چیده شده و باری روی درخت نیست، پَنگ ها را می کنیم و در مقدار زیادی آب می خیسانیم. وقتی ساقه های پنگ نرم شد با چاقو ساقه ها را ریش ریش می کنیم. بعد می توانیم این رشته ها را با دست به هم ببافیم و یک موچک زیبای قشمی را که بخشی از هنر حصیربافی بانوان این دیار است، به گردشگران هدیه دهیم.
موچک در زمان های قدیم در اندازه های بزرگی ساخته می شد و به عنوان قفس پرندگانی مانند مرغ و خروس به کار می رفت. در سال های گذشته و با استقبال خریداران داخلی، اندازه کار کوچک تر شد و برای کاربردهای دیگری مانند لوستر سفارش می گرفتیم. این روزها باز هم سفارش دهندگان اندازه های کوچکتری می خواهند. مثلا الان بیشتر به عنوان شب خواب استفاده می شود.
ساحل قشم: شما توانستید برای موچک قشمی مُهر اصالت ملی بگیرید. در این مورد برایمان توضیح دهید.
-با کمک و راهنمایی خانم گرامی، رییس صنایع دستی سازمان منطقه آزاد قشم در سال ۱۳۹۶ توانستم برای موچک قشمی مُهر اصالت ملی(مُهر اصالت، گواهینامه ای است که به صورت مشترک از طرف یونسکو و دفاتر فرهنگی – هنری منطقه ای به منظور حفظ و تداوم فعالیت حرفه ها و ارزش های بومی و سُنتی به مصنوعات صنایع دستی اصیل و با کیفیت هنرمندان اعطا می شود) ثبت کنم. خانم گرامی تماس گرفتند و از ما خواستند که در این برنامه که در بندرعباس برگزار می شد، شرکت کنیم.
تمام موادی که در ساخت آثار متقاضی دریافت مُهر اصالت ملی به کار می رفت، می بایست کاملا طبیعی و ایرانی می بود. نمونه کار موچکی که ساخته بودم در اداره صنایع دستی بود و خانم گرامی نمونه کار را به نماینده ای که برای همین کار از بندرعباس آمده بود، نشان داد که برای شرکت در این برنامه مورد تایید قرار گرفت.
من از تمام مراحل بافت موچک عکس گرفتم و یک نمونه از کار را هم ضمیمه کردم و فرستادم بندرعباس. خوشبختانه موچک کوچک ما پذیرفته شد و توانست مُهر اصالت ملی را از آن خود کند.
ساحل قشم: کسب این امتیاز افتخاری است برای جزیره قشم و شما.
در مسابقه “خلاقیت در طراحی صنایع دستی نوروزی قشم” نفر سوم شدید. اثری که ارایه کردید چه بود و چطور ایده کار به ذهنتان رسید؟
-این مسابقه از سوی مدیرت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سازمان منطقه آزاد قشم برگزار شد و هدفش استفاده و کاربردی کردن صنایع دستی در زندگی روزمره و منطبق بر سلیقه این روزها بود. من یک کیف حصیری بافتم و با استفاده از پارچه چرمی تغییراتی در آن ایجاد کردم که به نظرم مورد پسند جوانان شد و کمی نزدیک به مُد روز بود. خوشبختانه مورد توجه قرار گرفت.
ساحل قشم: از کسی هم برای خلق این اثر کمک گرفتید؟ مثلا دخترهای نوجوان و جوان این دوره که سلیقه های خاص و متفاوتی دارند.
-نه. ایده خودم بود.
ولی دو تا دختر دارم که خیلی در کارها همراهم هستند. یکی دانشجوی کارشناسی رشته روان شناسی است و در مورد طراحی و رنگ آمیزی تولیدات مان ایده پردازی های خوبی می کند.
دختر دیگرم کلاس ششم است و به رشته عروسک سازی علاقه دارد و توانسته برای ساخت عروسک دُختُلوک از مدیر جهاد کشاورزی قشم هم جایزه بگیرد.
ساحل قشم: نخستین بار بود که با حصیر یک اثر متفاوت و مطابق با سلیقه روز، تولید می کردید؟
-خیر. من و همکارانم معمولا دنبال تغییر کاربری ساخته هایمان هستیم.
مثلا جا شکلاتی بافتیم یا جا قندانی، که برای سفره هفت سین مشتریان زیادی داشت. حصیربافی کار ظریفی نسیت و خیلی نمی توانیم محصولات شیک و تزییناتی درست کنیم. ولی می توان با ایجاد تغییراتی در آن ها کمی تنوع ایجاد کرد.
برای حفظ و نگهداری این میراث باید کاری کنیم که این محصولات در زندگی روزمره مورد استفاده قرار بگیرند و ما هم سعی داریم با تنوع در کار این کاربری را بیشتر کنیم.
ساحل قشم: در مورد مشتری گفتید. بازار فروش صنایع دستی در قشم چطور است و آیا از فروش خود راضی هستید؟
-بازار فروش صنایع دستی در جزیره در ایام نوروز و تعطیلات دهه فجر خیلی خوب است. ولی بیشتر فروش ما در جشنواره ها و نمایشگاه هایی است که در شهرهای بزرگی همچون تهران، اصفهان و حتی جزیره کیش برگزار می شود. در واقع شرکت در این نمایشگاه ها باعث معرفی کار ما شده و می توانیم در طول سال سفارش کار بگیریم.
در این چند سال هم توجه به صنایع دستی بیشتر شده و با حمایت های سازمان منطقه آزاد قشم و ساخت غرفه های صنایع دستی در اسکله های گردشگری، وضع بهتر شده ولی برای کسانی که در شهرها به ویژه قشم زندگی می کنند، شرایط فروش دایمی نیست.
اگر در قشم بازارچه ای دایمی برای صنایع دستی ایجاد شود شاید بتواند ما را از فروش های فصلی به سمت فروش های دایمی هدایت کند.
این ها حرف های بانوی صنعتگری بود که در یکی از رشته های خاص صنایع دستی کار می کند و امیدوارانه دست به تغییر و تبدیل می زند تا همچنان چرخ اقتصاد خانه و خانواده و از همه مهم تر، چرخ هنر حصیربافی بگردد و به فراموشی سپرده نشود.
صنایع دستی، راهی برای ورود به دنیای اقوام گذشته و ملل مختلفی است که حالا نیستند ولی زمینه ساز پیشرفت عصر کنونی بوده اند.
شاید هم آوایی مشترک جهانیان با زبانی که عشق و زیبایی را زمزمه می کند.
دست سازه ها، سفیران فرهنگی یک ملت هستند. حلقه مفقوده ای که مردم سراسر دنیا را به هم پیوند می دهند تا در عصر تکنولوژی های برتر، منزلگاه نخستین خود را فراموش نکنند.
معصومه مشار/ساحل قشم
