میراث فرهنگی و تاریخی هر کشور، زمینه ای برای برقراری ارتباط فرهنگی آن کشور با سایر ملل جهان محسوب می شود و بر این اساس باید آنها را برای نسل های آینده نگهداری کرد، با توجه به شرایط آب و هوایی جزیره قشم حفظ آثار و ابنیه های تاریخی موجود در این جزیره نیازمند حمایت و سرمایه گذاری بیشتر است.
جزیره قشم واقع در تنگه هرمز به موازات سواحل سرزمین مادر، با گسترده ای نزدیک به هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع – ۱۳۰ کیلومتر درازا و عرض متوسط ۱۱ کیلومتر – نه تنها بزرگترین جزیره خلیج فارس که مساحتی بیشتر، معادل یا کمتر از ۲۲ کشور مستقل جهان دارد و نیز ۲.۵ برابر کشورهایی چون سنگاپور و بحرین است.
این جزیره دارای تاریخ مفصلی است و از اماکن قدیمی و بقایای برجای مانده در این جزیره از جمله قلعه پرتغالیها در محله مِسنی شهر قشم و قبرستان انگلیسیها در غرب روستای باسعیدو می توان به خوبی پی به اهمیت آن برد.
امروز (دوشنبه نهم آبان ۱۴۰۱) که برای تهیه گزارشی از آخرین وضعیت ساماندهی محیطی ۲ جاذبه گردشگری و تاریخی قشم به قلعه تاریخی پرتغالیها و قبرستان انگلیسی ها رفتم با صحنه های عجیبی از فرسایش و تخریب در این آثار روبرو شدم.
ابتدا فرسایش دیواره های قلعه تاریخی پرتغالیهای شهر قشم مرا به فکر فرو برد؛ فرسایشی که بر روی سنگ های آهکی و ماسه سنگی دیوارها به شدت اثر کرده بود.
با نگاه دقیق تر به قلعه و اطراف آن در ذهنم این نکته مهم تداعی شد که چگونه می توان این فرسایش را که در دیواره های قلعه به خوبی قابل مشاهده است و سنگ ها و سیمان ها متصل کننده (ملات ساروج) را در بر می گیرد تعمیر و بازسازی کرد.
با تورق به تاریخ، مرغ خیالم را به پرواز در آوردم و برای لحظاتی به زمان حیات و رونق این قلعه تاریخی در گذشته های نه چندان دور سفر کردم، زمانی که پرتغالی ها، هلندی ها و انگلیسی ها کشورهای قدرتمند آن زمان به ویژه در بخش دریایی بودند که هر کدام به نوبه خود بر بخش هایی از جزایر و بنادر خلیج فارس مسلط شده و برخی بیش از یک تا دو قرن براین مناطق حکمرانی کردند.
در این سفر خیالی با پرنده خیال به سال ۱۰۳۱ هجری قمری (۱۶۲۲ میلادی) و نزدیک به چهار دهه پیش رسیدم و فرود آمدم، آنجایی که با چشم سر نه بلکه با چشم دل می توانی ببینی که مردان بزرگ این سرزمین چگونه با امکانات محدود و مشکلات خاص زمانه خود توانستند متجاوزان را از این کشور بیرون بریزند.
چگونه جمعیت محدودی از زنان و مردان سرزمین با شکوه این کهن دیار با رشادت و پایمردی و غیرت و حمیت به استعمار پرتغال ها که در آن زمان یک ابر قدرت محسوب می شدند، خاتمه دادند.
با مشاهده سه خَدنَگ (خانواده‌ای از گوشتخواران کوچک در دسته گربه‌سانان هستند) در ورودی قلعه پرتغالی ها و کنار باجه خرید بلیط در نزدیکی خودم به کسری از ثانیه پرواز با مرغ خیال را فراموش کردم و به زمان حال برگشتم و به این نتیجه رسیدم آنچه که روشن است پرتغالی ها هیچگاه نتوانستند جزیره قشم را زیر تسلط خود داشته باشند و تنها یکسال قبل از خروجشان از خلیج فارس اقدام به ساخت این قلعه کردند.
با کاوش در اطراف قلعه به این نتیجه رسیدم که به نظر می رسد در زیر بنای فعلی سازه دیگری نیز وجود داشته باشد که آثار قسمت هایی از آن در ضلع جنوبی و شمالی قابل مشاهده است و شاید قلعه را بر روی آن ایجاده کرده اند.
نقشه این قلعه که نماد و سمبل استعمار ستیزی ایرانیان است برگرفته از قلعه های دوره ساسانی است و این قلعه در ابتدا توسط پرتغالی ها و در اوایل قرن شانزدهم میلادی با هدف تسلط بر آبرهه مهم هرمز ساخته شد و به مدت ۱۱۷ سال مورد استفاده قرار گرفت.
طبق مشاهدات میدانی این قلعه به صورت یک ذوزنقه قائم الزاویه است، ورودی و پاگرد قلعه در جبهه جنوبی قرار دارد، بقایای سطحی شیبدار بر دیوار شمالی دیده می شود که با توجه به تیرکش های لوله توپ در باروها، نشان از استفاده برای انتقال توپ ها دارد.
دیوارسازی این قلعه تاریخی با سنگ های مرجانی، لاشه و ملات ساروج انجام شده که متاسفانه بخشی زیادی از این دیوارها در اثر فرمایش از بین رفته و فرو ریخته است.
این قلعه که در سال های آخرین حضور پرتغالی ها به دستور آلفونسوآلبر کرک در مساحتی حدود دو هزار متر مربع ساخته شده است، دارای چهار برج دیده بانی، آب انبار بزرگ مرکزی، آب انبار کوچک، اتاق، انبار مهمات، استراحتگاه نگهبان، محل قرارگیری توپ های جنگی و کارگاه تعمیر آنها بوده است که شوربختانه فرسایش و رطوبت هر کدام از آنها را دچار تحلیل یا تخریب کرده است.
امروزه کشورهای جهان توجه ویژه ای در زمینه حفظ میراث فرهنگی و تاریخی کشورهای خود معطوف داشته و دارند اما در کشور ما حداقل در شهرستان قشم، این میراث فرهنگی تاریخی به حال خود رها شده و در حال نابودی است و هر گردشگر ایرانی که از این مکان ها دیدن می کند از وضعیت آنها ابراز تاسف می کند.
در اطراف قلعه پرتغالی های قشم مریم صادقی گردشگری که از استان یزد برای دیدن این قلعه تاریخی و سایر دیدنی های سرزمین عجایب هفتگانه به جزیره قشم سفر کرده است به خبرنگار ایرنا گفت: قلعه پرتغالیها در جزیره قشم و سایر قلاح در سایر جزایر خلیج فارس که شاهد و گواهی بر دفاع قهرمانانه مردم ایران در چهارصد سال پیش در این منطقه به شمار می روند، باید برای نسل های آینده حفظ و نگهداری شوند.
وی افزود: این قلعه ها از جمله میراث های بیشمار فرهنگی، تاریخ کشور در این جزایر محسوب می شوند که نیازمند حفاظت و مرمت و همچنین معرفی آنها در سطح کشور و خارج از کشور هستند.
این بانوی جوان گردشگر یزدی اضافه کرد: حفاظت از این بناها از جمله وظایفی است که مسوولان و دست اندرکاران میراث فرهنگی و گردشگری می توانند با حفظ آنها گامی در انتقال تاریخ سلطه در ایران به نسل های بعدی بردارند.
وی ادامه داد: هر چه در اطراف این قلعه تاریخی جستجو کردم اثری از مجسمه، سردیس یا تندیس سردار نامدار صفوی امام قلی خان که فاتح این قلعه است مشاهده نکردم، اینجا حتی فروشگاهی برای تهیه آب آشامیدنی برای رفع عطش گردشگران دیده نمی شود و به جز یک کیوسک نگهبانی که برای فروش بلیط ایجاد شده کسی برای معرفی این قلعه تاریخی و سازه آن به گردشگران حضور ندارد.
محل بعدی که امروز – دوشنبه – برای تهیه گزارش برای نخستین بار از زمان حضورم در قشم به آن وارد و از آن بازدید کردم قبرستان انگلیسیها در غرب روستای باسعیدو (۱۲۵ کیلومتری شهر قشم) بود.
این قبرستان که به گورستان اجنبی ها هم معروف است، در زمان فتحعلی شاه محل زندگی شماری از نظامیان انگلیسی بوده است و در آن چند قبر از نظامیان ارتش متجاوز انگلیس، دکل دیده بانی، قلعه کوچک ساحلی و اسکله سنگی مشاهده می شود.
در این قبرستان قدیمی که زمانی قلعه ای کوچک برای نظامیان انگلیسی به شمار می رفته است، سنگ قبرهایی وجود دارد که متعلق به نظامیان ارتش متجاور انگلیس است که قبرهای این گورستان هم ویران شده یا در حال تخریب است.
به نظر می رسد ویلیام بافین؛ کاشف و دریانورد معروف انگلیسی نیز در این مکان دفن شده باشد.
پیش از تهیه این گزارش ایوب زارعی مدیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سازمان منطقه آزاد قشم روز (یکشنبه ششم شهریور ۱۴۰۱) از آغاز ساماندهی محیطی قلعه پرتغالیهای قشم با هدف ارتقای گردشگری در نگین خلیج فارس خبر داده بود.
وی عنوان کرده بود پاکسازی داخلی، برداشت نخاله ها، ساماندهی کیوسک نگهبانی، تعمیر قفسه شیشه ای (ویترین) اشیای موزه، هرس درختچه ها، تهیه پایه سنگی توپ جنگی و سایر موارد در این قلعه آغاز شده و تا پایان شهریور ماه سال جاری ادامه دارد که امروز و بعد از گذشت ۲ ماه طبق مشاهدات خبرنگار ایرنا موارد یادشده تاکنون به صورت کامل انجام نشده است.
به رغم کارهایی که در زمینه مرمت آثار تاریخی و باستانی در جزیره قشم انجام شده اما به دلیل حساسیت این جزیره به عنوان بزرگترین جزیره خلیج فارس و اهمیت هویت ملی و وجه سیاسی ایران در این منطقه انتظار می رود کارهای ساماندهی محوطه های یادشده بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و کار ساماندهی و حتی حفاظت از آنها نیز جدی تر باشد.
مردم جزیره، این آثار را به عنوان نمادی از مقاومت و رادمردی ایرانیان می دانند و از داشتن چنین اثری در محل سکونت شان، برخود می بالند.
جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.
شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.
